तिजको सामाजिक, साँस्कृतिक तथा राजनीतिक महत्व

• ईश्वरी कुमारी शर्मा बि.एम.

नेपाली समाज विविधतामा आधारित छ । यहाँको भौगोलिक स्थितिसंगै रिति परम्परा, संस्कार, संस्कृति, मेलापर्वहरु पनि फरक र मौलिक छन् । विविधता भित्र एकता छ, यहिनै हाम्रो मौलिक पहिचान हो, हाम्रो गौरव हो ।

यस्ता थुप्रै मौलिक पर्वहरु मध्ये तिज पनि नेपाली महिलाहरुको प्रिय र महत्वपूर्ण पर्व हो । आज यस पर्वको बारेमा संक्षिप्त रुपमा चर्चा गर्ने कोशिस गरिएको छ । 

तिज पर्वको थालनी कहिले देखि भयो भन्ने बिषयमा हालसम्म पनि तिथि मिति किटान गर्न सकिएको छैन । यद्यपि यो भारत वर्ष अर्थात् पौराणिक काल देखि शुरु भई परम्पराको रुपमा विकास हँुदै आएको हो भन्ने विश्वास गरिन्छ । मूूलतः यो हिन्दु नेपाली महिलाहरुले मनाउने विशुद्ध मौलिक पर्व भएपनि हिजोआज सबै नेपाली महिलाहरुको साझा पर्वका रुपमा रहेको छ । 

तीज पर्वले परम्परागत रुप धारणा गरेको प्रसंग केलाउँदा शिव पुराणमा उल्लेख भए अनुसार हिमालय पुत्री पार्वतीले महादेव पति पाउनका लागी गरेको बिधिवत् ब्रत र उक्त ब्रतबाट महादेव प्रशन्न भई पार्वतीलाई पत्नीका रुपमा स्वीकार गरेको र त्यसकै स्मरणमास तिज मनाउँदै आएको पाईन्छ । 

यहि नै हालसम्म आउँदा परम्पराको रुपमा विकास भएको जनविश्वास एकातिर छ भने अर्को प्रसंगमा श्रीमद् भागवत् महापुराणमा भाद्र कृष्ण अष्टमीमा भगवान् श्रीकृष्णको जन्म भएको र भाद्र शुक्ल तृतियाको दिन एघारौं दिनमा उनको न्वारान अर्थात् नामाकरण गरिएको अवसरको रुपमा उत्सव मनाईएको र पछि यही दिनलाई स्मरण गरी मनाउँदै आउँदा परम्पराको रुपमा बिकास भएको भन्ने विश्वास पनि रहेको पाईन्छ । 

उल्लेखित प्रसंग कति तथ्यपरक वा यथार्थ छन् वा छैनन् भन्ने बिषय आफ्नो स्थानमा रहला । तथापि यसभित्र सामाजिक परिवेशको सम्पूर्ण चित्र छ, परिवार, नाता, सम्बन्ध, मिलन, विछोड, दया, माया, करुणा, सद्भाव, जन्म देखि मृत्यु सम्मका सम्पूर्ण क्रियाकलाप छ । 

यतिमात्र होईन यस भित्र राजनीतिक चेत छ । विभेद असमानता र उत्पीडनका बिरुद्ध बिद्रोह पनि छ । गलत प्रवृति र संस्कार बिरुद्ध गीतका माध्याम बाट बिद्रोहको उठान गरिएको छ । यस भित्र द्वन्द पनि छ । समाज विकासक्रममा देखिएका समस्या तथा चुनौतिहरु पनि छन् । संगसंगै सुधारका पक्षमा समाधानका सम्भावना र उपाय पनि छन् ।

तिजका गीत भित्रका संपूर्ण पक्षलाई केलाउँदा काल्पनिकता र अतिरञ्जना मात्र होईन यस भित्र वास्तविकता र यथार्तता पनि रहेकोले यो पर्वको सामाजिक, साँस्कृतिक तथा राजनीतिक हिसाबले बिशेष महत्व रहेको छ । 

विगतमा वर्षौदेखि पितृसत्ताको दबदबामा रहेका महिलाहरुले आफ्ना वेदना पोख्ने माध्याम बनेको थियो तिज पर्व ।  मिठो मसिनो जे जस्तो वस्तु उपलब्ध हुन्थ्यो त्यसैलाई बाँडीचुँडी खाने, भेटघाट गर्ने एउटा खुल्ला चौरमा जम्मा भई आफ्ना सुख, दुःख वर्ष भरीका भोगाईहरु गीतमा पोखेर मन हलुका पार्ने माध्याम बनेको थियो । त्यहाँ कुनै प्रतिस्पर्धा थिएन । देखासिकी थिएन । कृतिमता थिएन । स्वच्छन्द, निष्कपट, स्वतन्त्र ढंगले प्रस्तुत हुने तीजको महत्व र गरीमा लोभ लाग्दो थियो । 

समयको परिवर्तनसंगै हाम्रा भोगाईहरु, आवश्यकताहरु फरक पर्दै गए । समयको चक्रसंगै आधुनिकता र पाश्चात्य संस्कृतिको मिश्रणले हाम्रो संस्कृतिको मौलिकताको खण्डीकरण हुँदै गयो । यस भित्रको सौन्दर्यतामा विकार आउँदै गयो । यस प्रकारको गलत प्रवृतिले तिजप्रति वितृष्णा बढ्दै गएकोे आभाष भैरहेको छ । 

यो महिलाहरुको खुसियाली साट्ने प्रसंगबाट शुरुवात भएको भएपनि हिजोआज यस भित्र निरासा, कुण्ठा, वितृष्णा, विश्रृङ्खलता, अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा, आडम्बर जस्ता विषयले प्राथमिकता पाएको देखिन्छ । तिजको अन्तर्यमा रहेको सुन्दर पक्षलाई केलाउन नसक्दा यो विकृत, असभ्य र भड्किलो बन्दै गईरहेको छ । 

तीजको महिमा र गरीमा विशेष छ, तसर्थ यसभित्र रोदन, क्रन्दन, निराशा, कुण्ठा, वितृष्णा मात्र होईन कि समाज सुधारका विषय गीत भित्र अटाउनु पर्छ । विभिन्न चरणमा भएका महिलाहरुको बिद्रोह र त्यसबाट प्राप्त ऐतिहासिक उपलब्धी र सफलताको पक्ष पनि समेटिनुपर्छ । 

भविष्य प्रतिको आशा, उत्साह, हौसला र उत्प्रेरणाका भाव पनि तीज गीतमा समेटिनु पर्छ । संघर्षहरुको समिक्षा गर्दै सवल र सुन्दर पक्षहरुको चित्रण गर्न तीजका गीतले बिर्सनु हँुदैन । हाम्रो भविष्य र अस्तित्वको खोजी गीतले गर्नुपर्छ । तब मात्र तीजले सार्थकता पाउने छ । यही नै आजको अपरिहार्य आवश्यकता हो । 

अन्त्यमा, तिजज पर्व मनाउँदै गर्नु भएका दिदी बहिनीहरुमा निराशा र कुण्ठाको परिधीबाट माथि उठेर आपसी सद्भाव, सहकार्य, एकताको भावना जागृत होस् । समाज बिकासको पक्षमा लाग्न प्रेरणा मिलोस् भन्ने कामना गर्दै तीज पर्वको विशेष अवसरमा हार्दिक शुभकामना ब्यक्त गर्दछु । 

-(लेखक रुकुम पश्चिमको चौरजहारी नगरपालिकाका उप प्रमुख हुनुहुन्छ । )