हिंसा प्रभावितलाई विगतको खिन्नता, भविष्यको चिन्ता

कक्षा ११ मा पढ्दै गरेकी रुकुमपश्चिमको सानीभेरी गाउँपालिका –७ की १७ वर्षीया पुनम (नाम परिवर्तन) लाई छिमेकी गाउँका केटाले पिछा गरेको दुई महिनामै भगाएर विवाह गरे । न रोजगार, न परिपक्व उमेर । कुलतको नशामा रहेका ती केटाले उतै कमाउँला, खाउँला भन्दै भारत लिए । त्यहाँ रक्सि खाएर कुटाई खाने दैनिकी छुटेन ।

पाँच महिनापछि नेपालकै एक महिलाले पुनमलाई भनिन्, ‘तिमीलाई बेच्न ल्याएको हो, मूल्य मिलाउँदैछ ।’ पुनम छाँगाबाट खसेजस्तो हुनुभयो । उनै महिलाको सहायतामा नेपाल फर्किनुभयो । माईती आउँदा बुवाको मृत्यु भईसकेको थियो । बुढी आमाको साथमा बेसहारा बहिनी र भाई हुनुहुन्छ । 

आठबिसकोट नगरपालिका –१२ की हरिमाया (नाम परिर्वतन) सात कक्षामा पढ्दापढ्दै गाउँकै एक जनजाती केटासँग माया बस्यो, भागेरै विवाह भयो । विवाह अन्तरजातिय थियो । घरमा स्वीकार भएर । केहि वर्ष लुकेर दाङ बसे । केटाको एसइई दिने बेला घरमा बोलाए । परीक्षा सकेर अर्की केटीसँग भगाएर भारततिर पठाए । हरिमायाको पेटमा बच्चा थियो । छोरी जन्मिईन् ।

एक वर्ष माईतीबाटै लिएर साँझ बिहानको छाक टर्यो । माईतीको बोझ बन्दिन भन्दै हरिमाया सदरमुकाम खलङगा आउनुभयो । होटेलमा काम गर्नुभयो । छोरी चार वर्षको पुग्दा धादिङको एक पुरुषले साथ दिन्छु, हेरचाह गर्छु भन्दै प्रलोभनमा पारे  । विवाह गरेर धादिङ जानुभएकी हरिमायालाई घरभित्र पस्न दिईएन । तल्लो जातको भएको भन्दै धपाएपछि फेरि खलङगा नै आउनुभएकी उहाँको साथमा अहिले छोरा पनि छ । उहाँले अरुको लुगा धोएर, गिटी फोरेर छोराछोरीको छाक टार्नुभएको छ ।  

उमेर नपुग्दै विवाहको प्रलोभनमा झन्डै बेचिएकी पुनम र अन्तरजातिय प्रेमले हिंसाको सिकार हुनुभएकी हरिमाया जस्ता दर्जनौ किशोरीहरु चरम हिंसाको मार खेपिरहेका छन् । बाल विवाह र घरेलु हिंसाका कारण उनीहरुको भविष्य अन्यौलमा परेको छ । पुनम भन्नुहुन्छ, ‘दिदिबहिनी पढ्न पाएनौ, भाई पढ्न जान्छ । खर्च धान्न सकिन्न । मेरो अवस्था नाजुक छ, आमा तनावमा हुनुहुन्छ ।’ पुनम र हरिमाया जस्ता किशोरीलाई पछुतो छ, ‘कुन दशा लागेर यो अवस्था आईलाग्यो ।’ उहाँहरुलाई सानै उमेरमा गरेको विवाहप्रति पछुतो र भविष्य प्रतिको चिन्ता छ । 

हिंसा प्रभावित केहि किशोरीहरु अहिले मुसिकोटमा रहेको रुपान्तर नेपालमा सिकाईकटाई सिक्दै हुनुहुन्छ । रुपान्तरका कार्यक्रम संयोजक झरना खड्काले हिंसा प्रभावित र मानव बेचविखनमा परेका महिलालाई सेफ सेल्टरमा राखेर जिविकोपार्जनका लागि सीप सिकाई रहेको बताउनुभयो । यो संस्थाले यसअघि २५ महिलालाई तालिम दिएर व्यवसाय सञ्चालनका लागि मेसिन र अन्य सहयोग गरेको छ ।  

जिल्ला प्रहरी कार्यालयको तथ्याङक अनुसार गत आर्थिक वर्ष ०८०/०८१ मा ६७ वटा र चालु आर्थिक वर्षको हालसम्म २५ वटा महिला हिंसाका उजुरी प्राप्त भएका छन् । बहुसंख्यक घटनाहरु गाउँमै टुङग्याउने गरेका छन् । त्यहाँ मेलमिलाप तथा टुङगोमा लाग्न नसकेका घटनाहरु मात्र प्रहरीमा आउने गर्छन् । कार्यालयका सूचना अधिकारी प्रहरी निरीक्षक ऋषि पाठकका अनुसार अपरिपक्क उमेरमा हुने विवाहको कारण घरेलु हिंसा र सम्बन्ध बिच्छेदका घटना बढी हुने गरेका छन् । 

रुकुम जिल्ला अदालतका श्रेष्तेदार मन्दिरा शाही अदालतमा सम्बन्ध बिच्छेदका घटना बढी आएको बताउनुहुन्छ । साउन महिना यता मात्र अदालतमा १२० वटा सम्बन्ध बिच्छेदका मुद्धा दर्ता भएका छन् । घरेलु हिंसाका मात्र आठ मुद्धा छन् । श्रेष्तेदार शाहीले बाल विवाह, घरेलु हिंसाकै कारण सम्बन्ध बिच्छेद बढी हुने गरेको बताउनुभयो । बैदेशिक रोजगारी, पुरुषवादी चिन्तन हाबी हुँदा पनि हिंसाका घटना बढी हुने गरेका छन् । 

बाल विवाह बिरुद्धको साझा अभियान जिल्ला सञ्जालका अध्यक्ष गोकर्ण खड्काका अनुसार महिला हिंसा, सम्बन्ध बिच्छेद, बहुविवाह लगायतका घटनाको मुख्य कारण बालविवाह हो । २०७८ को जनगणना अनुसार जिल्लामा ७४.३५ प्रतिशत बालविवाह हुने गरेको छ । सञ्जालका जिल्ला अध्यक्ष खड्काले अशिक्षा, बेराजगारी, अभिभावकको लापरबाहि, प्रविधिको दुरुपयोग लगायतका कारण बालविवाह र हिंसाका घटना हुने गरेको बताउनुभयो । उहाँका अनुसार रुकुम पश्चिमको मुसिकोट नगरपालिका, त्रिवेणी र बाँफिकोट गाउँपालिकाले बाल विवाह अन्त्यका लागि रणनीतिक योजना निर्माण गरेका छन् । पछिल्लो समय बाल विवाह घट्दो क्रममा रहेको पाईन्छ ।